پیدایش جزیره کیش و اوضاع تاریخ طبیعی کیش را مختصراً یادآور شدیم. اما به آثار مکتوب و متقن از گذشته تاریخ کهن اجتماعیآن دست نیافته ایم ( احتمالاً وجود ندارد). آن چه مسلم است کیش با سابقه تاریخی خود دارای آثار مکتوب از گذشته بوده است و این آثار شاید بر اثر تجاوزات و تهاجم بیگانگان و و مردم سرزمین های دیگر به آن از بین رفته است. کیش در تلاطم طوفان های وقایع و رویدادهای روزگار، بارها دچار ضرباتسهمگین تخریب و نابودی شد. و با دست به دست شدن مکرر بین مهاجمان کیش و تسلط بیگانگان هر از گاه لطماتی سهمگین و سنگین را متحمل شد. ولی با تمام این ناکامی ها، همانند دیگر جزایرخلیج فارس چون قشم و هرمز و کیش که پرچم جاوید حاکمیت ایران بر خلیج همیشه فارس هستند. همواره از میان امواج وقایع ناگوار روزگار و پس از گذر از آن دوران سخت، شرافتمندانه سر برافراشت و استوار و مرتبط با خاک پیوسته ایران و به صورت نماینده دائمی و پرچم حاکمیت آن در خلیج فارس باقی ماند. تاریخ قدمت کیش به تاریخ کهن ایران پیوسته است. آن چه مسلم است اولین دریانوردان این خطه، به علت خصوصیات جغرافیائی جزیره کیش به ویژه نزدیکی آن با خاک پیوسته ایران و از این که هنوز دریانوردان قادر نبودند به میانه گستره پهناور آب دریاها و اقیانوس ها نفوذ کنند و ناچاراً می باید از آب های نزدیک به سواحل عبور می نمودند تا آب، مواد غذایی و سایر مایحتاج سفر دریائی را از جزایر مسیر بدست آورند. جزیره کیش با موقعیت جغرافیائی، رونق تجارت و نزدیکی به خشکی و امنیت و توانائی های دیگر خود همیشه پایگاه ثابتی برای توقف کشتی های تجاری در سفرها بود.
موقعیت استراتژیک کیش
در زمان پادشاهان ایلام و آشور و برخورد تمدن های آن روزگار به ویژه تمدن ایلامی ها و سومری ها بسیار با اهمیت بود و کیش عمیقاً تحت تأثیر فرهنگ های این تمدن ها قرار داشت. مسیر اکثر کشتی های ابتدائی و بادبانی اولیه روزگاران کهن که از شوش و از رود کارون مستقیماً به خلیج فارس می آمدند. و از خلیج فارس مسیر سواحل شمالی را پیش می گرفتند، جزایر هرمز و قشم در تنگه ی خلیج فارس و کیش در نزدیک پایان این محدوده، از توقفگاه های اصلی آنها برای تهیه نیازها و تبادلات کالاهای تجاری و از پایگاه های مطمئن دریائی آن زمان بودند. کیش در دوره قدرت مادها ، پارس ها و به ویژه آریائی ها و حتی عصر شاهان ایلامی و بعد از آن، همانند سایر بخش های جنوبی فلات ایران جزئی از بستر این تمدن ها به شمار می آمد. از نظر سیاسی – اقتصادی، کیش کم و بیش تابع تمدن ایلام بود. و با انقراض این تمدن، کیش نیز موقعیت ممتاز خود را از دست داد. و روزگاری دستخوش نابسامانیها کیش و دست به دست شدن بین سلطه گران و دست نشاندگان و حکام جابرمحلی که تابع تجاوزگران بودند گردید. و با رفع تسلط سومری ها بر این خطه و طلیعه شاهنشاهی کیش هخامنشی ها و تمدن درخشان آن ها که بر بخش اعظم جهان آن روز بسط یافته بود. و دوران شکوفائی آن حدود 220 سال طول کشید. و جهان آن روز بر اثر نفوذ این تمدن سازنده دگرگون شده بود، خلیج فارس نیز در پرتو درخشندگی آن، دارای پیشرفته ترین ساخت و سازهای آن روزی برای کشتیرانی، علامت گذاری،نصب فانوس های دریائی کیش و دیگر تأسیسات و تجهیزات شده بود. بدیهی است جزیره کیش به علت نزدیکی به خاک سراسری ایران در جوار این تمدن فروزان، موقعیت خاص و مهمی پیدا کرد و این موقعیت تا دوران شاهنشاهی اشکانیان و ساسانیان نیز ادامه داشت.
کیش تا سال 23 هجرت هنوز تسلیم عربها نشده بود. اما جزایر خلیج فارس و (منجمله کیش) چون در مسیر حمله های درائی عرب ها به فارس و کرمان قرارداشتند. طبعاً قبل از رسیدن و حمله عرب ها به ایالت فارس مورد هجوم آن ها قرار گرفتند و بدبختانه حکامی جابر به توسط آنها بر آن گمارده شدند. اولین حاکم از جانب عرب ها فردی از قبیله ی عبدا... قیس بود، می گویند نام جزیره متأخذ از نام اولین حاکم اسلامی آن قیس است که بعدها به کیش تبدیل شد. البته قبل از دوره ی اسلامی و در طول تاریخ، جزیره کیش در متون مورخان بیگانه نام های دیگری داشت. مثلاً در سده ی دوم میلادی، نام کیش در نوشته های مورخان کامینانه به یونانی آریانوسیا آرین و بالاخره جزیره ی ونوس و در زمان اسکندر جزیره ی مرکور، خمین یا خن آمده است. اما مورخان ایرانی نام آن را به صوت کیان، کیس، گیس، قیس و حتی برخی به اشتباه قشم نوشته اند. در نیمه ی نخست قرن اول هجری که زمان جنگ ها و شورش ها و قیام های ایرانیان علیه اعراب در شهرهای جنوبی و غربی ایران بود، کیش در رهگذار جنبش های تند قیام های مزبور، دچار بحران های شدید گردید و فعالیت بازرگانی کیش و رونق گذشته خود را از دست داد.
در دوره صفاریان، به ویژه در دوران آل بویه ( اولین حکومت ایرانیان بعد از دوره ی تسلط اعراب ) که قلمرو آنان با وسعت حدود 5/2 میلیون کیلومتر مربع و بغداد مقر خلفای عباسی را نیز زیر نفوذ خود داشت و کیش هم چنین در دوره ی سلاطین سلجوقی که دوره ی رونق و ارتقاء فرهنگ، دانش، رفاه و شکوفائی تجارت، به خصوص تجارت دریائی بود. کیش این نگین خلیج فارس دوباره رونق خود را بازیافت و در دوره اتابکان فارس و ملک شاه سلجوقی، در سده های ششم و هفتم،کیش با قدرتی که اینان درسیاست و کشورداری، به ویژه در فارس، کرمان و خلیج فارس داشتند، کیش به موقعیت واقعی خود رسید. این موقعیت کیش بعد از هجوم مغولان به ایران نیز، به علت درایت وزرای ایرانی آنها کم و بیش حفظ شد و رونق تجارت در آن باقی ماند.
کیش در دوره های حکومت این سلسله ها که دوران آمد و شد تجار غربی، سفرا و فرستادگان دربار اروپائی به ایران بود، تقریباً همان رونق گذشته خود را بازیافت. اما این زمان که دوره ی پیدایش پدیده ی شوم استعمار و بسط نفوذ کشورهای استعماری و جهانخواران بر سرزمین های کیش دیگر بود. رونق تجارت، اهمیت، موقعیت دریائی و قرار داشتن کیش درمدخل تنگه ی هرمز به صورت یک پایگاه اقتصادی و استراتژی مهم (نظیر دیگر جزایر تنگه هرمز مانند جزیره هرمز و به ویژه قشم) مورد توجه دائمی و وسوسه و طمع اروپائیان و متجاوزین استعمارگر قرار داشت و عرصه ی رقابت آن ها برای سلطه و تصرف بر آن بود. متأسفانه ضعف دولت های مرکزی کیش، وجود حاکمان غیر دلسوز پول پرست و جبار خودی این جزایر، کار تجاوزات و دست اندازی های متجاوزان اروپائی را که نیروی دریائی قوی و منسجم داشتند در رسیدن به منظور شوم استعماری تصرف جزایر خلیج فارس و منجمله جزیره کیش را بسیار آسان میسر نمود.
کیش در دوران پر نشیب و فراز تصرف، سلطه و آزاد شدن از قید بیگانگان، دوران بسیار سختی را تجربه کرد. در دوران شاه عباس صفوی، نادرشاه، کریم خان زند، بارهای از تسلط بیگانگان خارج شد. در دوران سلطنت شاه عباس کیش پرتغالی های اشغال گر با شجاعت سردار معروف ایرانی امام قلی خان و درایت او شکستی سخت خوردند و از برخی جزایر ایران مانند قشم خارج شدند.
هفت سال پس از درگذشت کریم خان زند و سپری شدن آشوبگری های مدعیان سلطنت و دوران بی ثباتی که از اوایل دوره قاجاریه شروع شده بود.کیش خلیج فارس در بدترین شرایط سیاسی، امنیتی و اجتماعی – اقتصادی خود قرارداشت و جزایر آن ( من جمله کیش) از این بی ثباتی صدمات و لطمات شدید دیدند. انگلیسی ها از این آشوب که خود نیز باعث آن بودند و به منظور دست یافتن به مقصود خود این نابسامانی را هرچه بیش تر دامن میزدند، ابتدا جزیره قشم را اشغال کردند و با تبدیل آن به پایگاه ناوگان دریائی، به دست اندازی به جزایر دیگر پرداختند. تجاوز پرتغالی ها، انگلیسی ها، دزدان دریائی و شیخ نشینان و سلطان مسقط که بیش تر آنها با تحریک انگلیسی ها صورت می گرفت، خطه دریائی خلیج فارس کاملاً ناامن شد کیش و این همان خواست انگلیسی ها بود تا با این بهانه (سال 1286 ق 1248 / خ 1869 /م ) شیخ بحرین را (که تحت الحمایه ایران بود) برای قبول تحت الحمایگی خود وادار سازند و جزیره ی مزبور را از اختیار ایران خارج کنند. در این نشیب های تند اوضاع اجتماعی و سیاسی حوزه ی خلیج فارس، وضع اقتصادی و اجتماعی جزیره کیش به جائی رسید که این عروس جزایر خلیج فارس با تمام شهرت افسانه ای و ثروت و موقعیت تجارتی گذشته، در اوایل انقلاب مشروطیت، فقط با مبلغ 25 هزار تومان به توسط میرزا ابراهیم خان قوام الدوله به محمد رضا خان بستگی فروخته شود.
وضع اسفبار کیش در زمان سلطنت رضاشاه نیز کم وبیش تقریباً همانند دوره قاجاریه بود و مدت ها و مدتها انگلیسی ها بر آب های خلیج فارس و جزایر چندین هزار ساله ایرانی آن به بهانه حفظ امنیت و طبق قراردادای تحمیلی قدیمی و به خصوص برای حفظ سرزمینهای نفت خیز ایران، سیادت خود را اعمال می کردند. حضور بیگانگان و مرارت های تحمیلی آنان سبب شد تا جزایر ایرانی خلیج فارس به تدریج از سکنه خالی شود و حالتی نیمه مخروبه و متروک پیدا کند. بازار و کسب تجارت در آن ها تقریباً تعطیل گردد. برخی از جزایر آن به محل تبعید محکومان سیاسی، اشرار و مجرمان سابقه دار تبدیل گردد. جزیره کیش که در زمان اتابکان فارس حکمران تمام جزایر خلیج فارس و حتی دولت خانه اتابکان بود و خزانه فارس کیش در آن نگهداری می شد با همه موقعیت گذشته داد و ستد و جنب و جوش خیل بازرگانان ساکن آن، به روزگاری رسید که همه از آن مهاجرت کردند و سیمای نکبت فقر و ویرانی این جزیره که عروس خلیج فارس بود را به ما ماتمکده ای با چند درخت کهنسال و چند هکتار زمین مزروعی بی توان و ساکنین اندک از زن و بچه، پیرمرد و پیرزن بیچاره و از کارافتاده که توان مهاجرت نداشتند تبدیل کند.کیش این وضع تأسف بار با تغییراتی کم و بیش ناچیز در سال های 1320 تا 1347 کم و بیش در جزیره ادامه داشت.
سال 1347آغاز تحولات اداری و برخی حرکات اجرائی در جزیره کیش با پیشنهادات کارشناسان امریکائی به عنوان بندر آزاد توریستی بود. در سال 1349 بهره برداری از شرایط جغرافیایی و طبیعت جزیره کیش مورد توجه قرار گرفت، و کیش به عنوان مرکز بین المللی توریستی، تجاری انتخاب گردید. در سال 1351 جزیره نام سازمان عمران کیش را به خود گرفت و با یک میلیارد سرمایه ( تأمین 80 درصد آن به توسط ساواک سابق و 20 درصد به توسط بانک عمران و با تعهد اعتباری بانک مرکزی) به ثبت رسید. در سال 1352 عملیات ساختمانی و ساخت و ساز سازمان عمران کیش از روستای ماشه در شمال شرقی جزیره شروع شده، همزمان با آن ساخت فرودگاه مجهزبین المللی برای فرود بزرگترین هواپیماهای جهان کنکورد در بخش مرکزی متمایل به شرق آن (بلندترین نقطه جزیره) آغاز گردید. در سال 1356 مرکز بین المللی توریستی، تجاری کیش افتتاح شد و تقریباً ساخت تمام سازه های اصلی خدماتی که نسبتاً گسترده بود پایان یافت.
در سال 1358 یعنی یکسال پس از وقوع انقلاب و حذف رژیم قبلی، سازمان عمران کیش به عنوان سازمان مراکز ایران گردی و جهان گردی به وزارت ارشاد واگذار شد ولی پنج ماه بعد شورای انقلاب آن را اولین منطقه آزاد تجاری جمهوری اسلامی اعلام نمود در سال 1361 طبق تصویب نامه هیئت دولت سازمان عمران کیش از « زیرمجموعه های» وزیر مشاور اجرائی شد. در سال 1365 شورای انقلاب، کیش را برای سیر و سفر و خرید مردم از بازارهای آن بازگشایی نمود. سال 1365 در واقع سال تجدید حیات کیش با عنوان منطقه آزاد است. از همین زمان با هجوم گردشگران به آن، گسترش بی وقفه ی کیش با ساخت و سازه های گوناگون تجاری، بازارها، گسترش بندرگاه ها، توسعه ی فرودگاه، احداث هتل های تازه، فعالیت های صنعتی و بازرگانی برای صادرات و واردات، فضاهای تفرّجی تازه، میادین، جاده ها، فضای سبز متناسب با نیاز جمعیت و توریست (در حال افزایش به جزیره) شروع شد و این فعالیت هر روز حجم بیش تری پیدا کرد. و ، کیش موقعیت شاخص امروی خود را در بین مناطق آزاد دیگر که بعد از آن شکل گرفته اند با برنامه ریزی های کیش حساب شده کسب نمود.
کیش در تمام آثار مورخان، جزیره ای سبز و خرم با هوای مطبوع و محیطی دلپذیر (در بیش تر ایام سال) توصیف گردیده، همه این مورخان از کشت انواع غلات، حبوبات، درختان میوه، به ویژه خرما در جزیره حکایت ها نموده اند. هم چنین از این که کیش در مسیر عبور کشتی های حامل کالاهای با ارزش به سوی سرزمین های ورای دریاهای استوائی و گرمسیری بود و یا کیش کشتی های عبوری برای تهیه آب شیرین و احیاناً تبادلات محمولات بازگانی و امور تجارت می باید اجباراً در کیش توقف می کردند، مطالبی نقل کرده اند. بدیهی است این مراوده سبب شد تا توانگران و تجار ثروتمند ساکن کیش برای رونق و صفای آن به احداث باغ ها و ایجاد محیط زندگی مطلوب بپردازند و با کمک و به توسط ناخدایان کشتی ها و تجار، نهال هائی از درختان گرمسیری دور و نزدیک جهان را به جزیره منتقل نمایند. و برای چند روز استراحت بازرگانان و رفع خستگی سفر دریائی آنها در هوای گرم خلیج فارس،محیطی دلپذیر به وجود آورند و با افزودن صفای جزیره کیش رونق تجارت را در آن افزایش دهند. این فعالیت ها و تمهیدات در سرسبزی جزیره ایجاد همان محیط های با صفائی شد که سیاحان و مورخان با دیدار از کیش در نوشته های خود به شرح و توصیف آن پرداخته اند.